Санаулы ас- саулықтың қорғанысы
Тақырыбы: Санаулы ас- саулықтың қорғанысы
Түрі: әңгіме
Жас шамасы: 10- 17жас
Мақсаты: Дұрыс тамақтану, яғни тамақтанудың негізгі факторлары туралы түсінік беру, ағзадағы қоректік заттар және олардың қызметін әңгімелеу, дұрыс тамақтанудың пайдасын жеткізу. Дөнгелек үстел өту барысынды балалармен дәрумендердің пайдасы қандай мөлщерде қолданылатынын және ас мәзірін даярлауда қандай жұмыстар жүргізетінін білдіру.
Жоспар: 1. «Ас – адамның арқауы»
2. «Тамақтану режимі деген не?»
- «Сүйкімді әрі дәмді…»
- «Фастфуд деген не?»
4.1. «ИТАР-ТАСС» агенттігінің хабарына құлақ сал!
- Қорытыңды
Тәрбие сағат барысы:
- Тамақтану мәдениеті дегеніміз – бір қалыпты тамақтану, тағамдардың әр түрлі болуы, қай кезде және қандай мөлшерде ішіп-жей білу.
Адам тағамнан өзінің бір тәулікте жұмсайтын энергиясының мөлшеріне сай қуат алуға тиіс. Егер адам үнемі мөлшерден тыс ішіп-жесе, семіріп кетеді де, нәтижесінде қант диабетіне, атеросклерозға ұшырайды, бауырдың қызметі бұзылады, басқа да ауруларға шалдығады.
Демек, «сұлулық үшін» ішіп-жеу мөлшерден артық тамақтану емес. Алайда, тамақты аз ішіп, үнемі аш жүруге де болмайды. Бұның да қауіпті зардаптары бар. Тамақтанудың ақылға қонымды жай-жапсары болуға тиіс. Адам денесінің тканьдары (мысалы, салмағы 70 кг тартатын) 40-45 кг судан, 16-17 кг белоктан, 7-10 кг химиялық элементтерден, 2,5-3 кг минерал тұздарынан және 0,5-0,8 кг көміртегінен тұрады.
Өмір сүрудің әр түрлі күрделі процестерін қамтамасыз ету үшін біздің организміміз жоғарыда аталған тағам түрлерін, сонымен бірге дәрумендерді т.б. биологиялық заттарды ұдайы қабылдап тұру керек. Сондықтан азық-түліктің түр-түрін жеу – адамға пайдалы, ал оның белгілі бір түрін ғана жеу зиян. Адам организміне қажетті тағамдық заттар (белоктар, майлар, көмірсулар, дәрумендер, минерал тұздар) ас қорытатын шырындардың әрекетімен тағамнан бөлініп, қанға барып араласады да, дененің барлық организміне тарайды, сөйтіп онда түрлі клетка элементтерін құруға, оларды қалпына келтіруге және адамның жұмсаған энергиясының орнын толтыруға жұмсалады. Осыдан келіп тамақтану режимін сақтау қажеттілігі туады. - Тәрбиеші: Балалар Ас – адамның арқауы атты айдарында қалай тамақтану жөн екенің талқылап жатырмыз. Ал енді сіздерге мынадай сұрақ. Сол тамақты қай уақытта, яғни мезгілсіз, белгілі бір режимсіз жеу біздін ағзамызға пайдалы ма? Қалыпты жағдайда бір түрлі тамақ ішу біздің ағзаға пайдалы ма? Біздің денсаулығымызға көп тамақтану пайдалы ма? Алдынғы тәрбие сағатымызда осы тақырып төңірегінде талай әңгіме дүкендер құрған едік. Ендеше ойымызды жинақтап, ортаға жар салайық.
(Тәрбиеленушілер пікірін тыңдау).
Ержан: Тамақтану режимі мыналарды қамтиды: тамақты қабылдау мезгілдігі, тамақ қабылдау аралығындағы үзіліс, тәуліктік рационға кіретін калорияны бөлу. Төрт мезгіл тамақтану анағұрлым тиімді болып табылады, өйткені асқазанға күш біркелкі түсіп, тамақ шырындарының тағамды толық өңдеп шығуын қамтамасыз етеді.
Арман: Тамақты күн сайын белгілі бір мезгілде қабылдау асқазан сөлін неғұрлым шұғыл бөлу рефлексін қалыптастырады. Төрт мезгіл тамақтану кезінде тәуліктік рационды бөлу күн тәртібіне және әдеттенуіне байланысты істеледі. Рационды мынадай тәртіппен бөлу анағұрлым тиімді: таңертеңгі асқа 25%, түстікке 15%, кешкі тамаққа 25%. Ақырғы тамақ қабылдау ұйқыға дейін 2 сағат бұрын болуы тиіс. Түңгі сменада жұмыс істеген кезде кешкі ас күндік рационның 30% болуы тиіс, сонымен қатар тамақты түңгі сменаның екінші жартысына қабылдау көзделеді.
Ануар: Ішетін тамақтың түрін өзгертіп отыру керек, яғни белокқа бай сүт, ірімшік, балық немесе ет, дәрумендер мен минерал тұздары көп көкөністер, жемістер аса қажет. Тіпті ешқандай пайдалы заттары жоқ көкөкністер мен жемістер де (өсімдік жасушасының (клетка) қабығын құрайтын зат) ағзаға қажет-ақ, өйткені олар денеде ас қорытатын шырындардың түзілуін қамтамасыз етеді, ішектің қызметін ретке келтіреді және ағзадағы басы артық хлорестеринді сыртқа шығарып отырады.
Палина: Тамақты шамадан тыс көп ішіп-жеумен қатар, ауқаттануды тәулігіне 1-2 ретке дейін қысқарту, кешке жатарда қатты тоя тамақтану көптеген адамдардың семіруіне апарып соғады. Себебі, ауқаттанудың арасын алшақтату мидың тамақтану орталығын қатты қоздырып, адам ашқарақтанып, тамақты өзіне қажетті мөлшерден көп жейді. Ұйықтар алдында көп жеген тағам да зиян. Тамақтың қорытылуы, тағам заттарының қышқылдануы күндізге қарағанда түнде азаяды. Сөйтіп, майлы тағам денеге толық сіңбей, етке айналады.
Гүлфая: Тамақты асықпай, майдалап шайнап жеу керек. Асқазанға әбден ұсақталып түскен тағамға ас қорытатын шырындар оңай сіңеді, демек тағам жақсы қорытылады, денеге жақсы тарайды.
- Тәрбиеші: Дұрыс айтасын Гүлфая. Балалар сонымен қатар әзірленген тамақты дастарханға қояр алдында әдемі етіп безендіру қажет! Яғни, дастарханға қойылған тағамның қалай пісріліп дайындалғаның, сүйкімділігі мен дәмділігінің айрықша маңызы бар. Сүйкімді әрі дәмді даярланған тағам көзді қызықтырып қана қорймайды, тәбетті шақырып, асқазанға шырын бөледі, сөйтіп тағамды қорытатын ішкі жүйенің барлығы асты «қабылдауға» дайын тұрады. Тағам ауызға түсісімен-ақ, ас қорытатын ағзалар дереу қызметке кіріседі, соның нәтижесінде белоктар, майлар, көмірсулар жақсы сіңеді. Сондықтан даярланған тағамды дастарханға кастрөлмен немесе табамен әкеліп қоймай, әрқайсысын жеке-жеке тәрелкеге салып, үстіне петрушка, аскөк, балдыркөк, салат жапырақтары сияқты көкөністермен сәндеп әкелген жөн. Тағамды өте ыстық немесе өте салқын күйінде жеу – зиян. Ыстық тағамның температурасы – 50-60 градус, салқын тағамдыкі 10 градустан төмен болмауы тиіс. Тағамды белгілі бір реттілікпен ішіп-жеу керек. Әдетке айналған дәстүрді бұзудың қажеті жоқ. Мәселен, түскі асты көбінесе көкөністен тұратын жеңіл тағамнан бастаған жөн. Көкөністер, әсіресе, оның шикілей желінетіндері (қызанақ, қияр, орамжапырақ), сұйық тағамдар (сорпа, көже) ас қорытатын шырындардың бөлінуін тездетеді. Сондықтан олар қою тағамның алдынан беріледі.
- Тәрбиеші: Балалар жылдам әрі тез дайындалатын, майлы, басқаша айтқанда фастфудтар көшеде сатылатын гамбургтер, пицца, шоколад және өзге де тәттілер, тіпті балмұздақтар да ағзаға пайдалы ма?
(Балалар ойын тыңдау).
Фастфуд – сөзбе-сөз аударғанда жылдам дайындалатын ас. Асықпай тамақтануға уақыты жоқ адамдар үшін өте қолайлы. Ол туралы сөз қозғасақ, алдымен «Макдональдс» ойға оралады. Алайда көшедегі шауырма, хот-дог сияқты азыққа қоса, жүгіріп жүріп ауызға салатын чипс сияқты ұсақ-түйек те, тіпті газдалған сусын да — фастфуд.
Тәрбиеші: Биылғы жылдың басында Оңтүстік Кореяда фастфудты теледидар арқылы жарнамалауға тыйым салынды. Осылайша Денсаулық сақтау министрлігі балалар арасындағы семіздікке тосқауыл қоюды көздепті. Сөйтіп, ақпаннан бастап кешкі сағат 19.00-ге дейін гамбургер, пицца, шоколад және өзге де тәттілер, тіпті балмұздақ та жарнамаланбайтын болды. Бұл – фастфудқа қарсы екінші шабуыл. Оған дейін мектептердің жанында «қоқыс» тағам мен газдалған сусындарды сатуды шектеген еді. Өйткені қазір бұл елде әрбір бесінші бала семіздіктің зардабын тартып отырған көрінеді.
4.1. «ИТАР-ТАСС» агенттігінің хабарлауынша, көне Мысыр абыздары құрамы мен сапасы жағынан фастфудқа ұқсас тағамдарды қолданған. Ұлыбританияның Манчестер университетінің ғалымдары осындай қорытындыға келіп отыр.
Зерттеушілер абыз мумиялары мен ежелгі кесенелердегі таңбаларға талдау жүргізген. 22 мумияның 16-сынан жүрек-қан тамырлары ауруының белгілері анықталыпты. Ал тоғыз сүйектің тамырларынан кальций шөгінділері табылды. Ғалымдардың айтуынша, атеросклероз ауруының белгісі саналатын бұл жайт ағзадағы май алмасу процесінің бұзылуынан, яғни дұрыс тамақтанбаудан болады. Кесенелердегі көне таңбаларда қызметшілердің абыздарға дайын тағам ұсынып жатқаны бейнеленеді. Профессор Дэвид Саидтің сөзіне қарағанда, абыздарға бірнеше күн бұрын ұн мен қаз майынан, ет пен жұмыртқадан әзірленетін тағамдар күніне үш рет берілетін болған. Дәрігердің айтуынша, ежелгі Мысыр элитасы өкілдерінің үнемі осылай тамақтануы салдарынан олар бар болғаны 40-50 жыл ғана өмір сүрген. Ал, негізінен, вегетариандық рационмен қоректенген қарапайым шаруалардың өмір жасы бұдан әлдеқайда ұзақ болған.
- Қорытыңды: Әрбір адам өз денсаулығы үшін, өз өмірі ұшін өзі жауап тартады. Сондықтан қазірден бастап өмірдің шынайы қызығын көруге тырысу қажет. Ол үшін салауатты өмір салтын қадағалау керек. Оның негізгі компоненттерін өздерің де білесіңдер: дұрыс дем алу, дұрыс және рационды тамақтану, қозғалу белсенділігі, жақсы эмоциялар, шынығу, табиғатқа деген сүйіспеншілік. Сіздерге зор денсаулық, бақыт тілеймін!