Темір. Түсті металдар

Бірлестік:

бастауыш сынып мұғалімдері

 10 сағаттың №8 сабағы.

Білімдік:

Дамытушылық:

Тәрбиелік:

Сілтеме:

Көрнекілік-тері:

Күтілетін нәтиже:

Бағалау:

Топ ішіндегі жұмыстарды бағалау критерийлері:

Тест тапсырмаларды бағалау критерийлері:

Үй жұмысына нұсқаулық:

Ұйымдастыру

 кезеңі.

оятатын сұрақтар

Сәлем саған күн нұры,
Сәлем саған жер-ана.
Сәлем саған, достарым,
Сәлеметсіз бе, мұғалім!
1.        Топқа бөлу (қима сөздер арқылы)

2.        Сабақтың мақсатымен таныстыру.

1. темір және түсті металдар туралы алған білімдерін еске түсіреді, қайталайды;

2. пайдалы қазбалар ерекшелігіне қарай қандай түрлерге бөлінетінін пысықтайды;

3. кенді, кенсіз, жанғыш пайдалы қазбалардың қасиеттерінің ерекшілігін түсінеді.

— Сыныпта кім кезекші?

— Сабақта  кім жоқ?

Балалардан  көңіл-күйлерін сұрау.

— Олай болса, үйге қандай тапсырма берілді, кім айтады?

— Жақсы. Олай болса, үй тапсырмасына  бәріміз  әзірміз бе?

Балалар өлең жолдары арқылы бір-біріне жылы қатынастарын көрсетеді.

Қима сөздер арқылы 6 топқа бөлінеді.

І-топ – Таскөмір.

ІІ-топ – Әктас.

ІІІ-топ – Мәрмәр.

IV-топ – Гранит.

V-топ – Саз.

VI-топ – Мұнай.

Кезекші сабақта кім жоқ екенін айтты.

Балалардың жауаптары тыңдалады.

Топ ережелері:

1.        Уақытты үнемдеу.

2.        Әркімнің пікірі құнды.

3.        Бір-бірімізді сыйлаймыз.

4.        Айтқан сөзді тыңдаймыз.

5.        Тыныштықты сақтаймыз.

ояту.

—          Балалар, «пайдалы қазбалар» дегенде ойға не келеді?

—          Ал, енді ортаға салайық.

Мұғалім интерактивті тақтада жазып тұрады.

Өз білгендерін, көршілестердің білгендерін ортаға салады.

Оқушылар білгендерін айтады.

Мұнай

Көмір                                      Темір

Газ                                               Тұз

Ас тұзы                          Гранит

Әктас

топпен жұмыс

тексеру.

Тест №3-5-8.                    І-нұсқа.

1. Жанғыш пайдалы қазбаларды ата?

А). қатты, сұйық, газ түрінде

В). мұнай, газ, көмір

С). темір, мыс, қорғасын

2. Жанғыш пайдалы қазбалардың басты қасиеті қандай?

А). қызиды       В). жылу береді

С). жанады

3. Мұнайдан өңдеу арқылы не алынады?

А). жанармай, жермай, тыңайтқыш, ермексаз

В). қоңыр түсті, айрықша зат

С). табиғи газ

4. Қоңыр түсті, айрықша иісі бар майлы пайдалы қазба?

А). мұнай       В). керосин       С). бензин

5.  Суға құйғанда, ол еріп кетпейді, бетін жауып тұрады.

А). айран        В). сүт          С). мұнай

6.  Газ…

А). құбырмен тасылады     В). өңделеді

С). мұнаймен бірге ілесе жүреді

Бір-бірін тексереді.

Тест кілттері

Тест №3-5-8.                   І-нұсқа.

1. В

2. С

3. А

4. А

5. С

6. С

өзін-өзі

тексеру

І-ІV нұсқа

тарды еске түсіру

1. Қандай қазба суда ерімейді және судан жеңіл?

А). мұнай            В).  құм         С). гранит

2. Жақсы жанады, жылуды көп береді, күл қалдырмайды?

А).таскөмір  В).мұнай      С).ағаш отын

3. Мұнайды өндіру үшін не қазады?

А). құдық     В). шұңқыр        С). шахта

4. Мұнайды жердің терең қабатынан алу үшін не орнатады?

А). станция     В). бұрғы мұнарасын

С). Зауыт

5. Мұнайды теңіз, өзен, көлдерде не арқылы тасиды?

А).  танкермен      В). кемемен   С).қайықпен

6. Мұнаймен бірге не ілесе жүреді?

А). бензин       В). керосин     С). газ

1. А

2. В

3. С

4. В

5. А

6. С

1. Мұнай ненің бойымен көтеріледі?

А). карьер     В). құбыр     С). бұрғы

2.  Газды үй-үйге тарату үшін неге құяды?

А).банкаға     В). бидонға      С). балонға

3.  Мұнай мен бірге ілесе газ алынатын орын қалай аталады?

А).карьер  В).мұнай-газ кені   С).газ кені

4. Жанғыш пайдалы қазбаларды ата?

А). қатты, сұйық, газ түрінде

В).мұнай, газ, көмір

С). темір, мыс, қорғасын

5. Жанғыш пайдалы қазбалардың басты қасиеті қандай?

А). қызиды    В). жылу береді

С). жанады

6. Мұнайдан өңдеу арқылы не алынады?

А). жанармай, жермай, тыңайтқыш, ермексаз

В). қоңыр түсті, айрықша зат

С). табиғи газ

1. В

2. С

3. В

4. В

5. С

6. А

1. Ілеспе газ…

А). құбырмен тасылады

В). өңделеді

С). мұнаймен бірге ілесе жүреді

2. Қара түсті болады, жақсы жанады және жылуды көп  береді?

А). таскөмір         В). әктас      С). гранит

3. Тек қана газ кездесетін орынды не деп атайды?

А). карьер     В). мұнай-газ кені       С). газ кені

4. Құрамында металдар бар қатты тау жыныстары қалай аталады?

A).  жанғыш       B). кенді       C).   кенсіз

5. Тау жынысының құрамында темір болса, ол қалай аталады?

A). мыс кені         B). газ кені           C).темір кені

6. Құрамында металдар жоқ  қатты тау жыныстары қалай аталады?

A).кенді         B).кенсіз     C). метал

1. С

2. А

3. С

4. С

5. С

6. В

4.

 бөліну.

І-топ – Темір.

ІІ-топ – Алюминий.

ІІІ-топ – Мыс.

IV-топ – Алтын.

алады

 сәті.

лар

1 минут

қалады

жұмыс.

І-топ.

Темір – жердегі ең көп таралған металл. Осы металдың арқасында біз тіршілікке қажетті көптеген заттарды иеленеміз. Адамның, жануарлардың және көптеген өсімдік организмінде темір бар. Егер ол аз болса, организм ауруға шалдығады. Егер адам организімде темір жетіспейтін болса, дәрігер құрамында темір бар дәрі жазып береді. Сол сияқты құрамында темір бар жеміс-жидек – алма,алмұрт, шабдалы,қараөрік, таңқурай, жүзім жеуді ұсынады.

Темір – темір кенінен алынады. Темір кені тастай қатты, қоңыр қызыл түсті келеді. Ол әртүрлі тереңдікте жатады.

Егер темір кені өте тереңде жатса, ашық әдіспен карьерден өндіреді. Кенді жарылыс арқылы жеке кесектерге бәлшектейді. Одан кейін экскаватор арқылы өзі аударғыш машинаға немесе вагонга тиеп, зауытқа алып барады. Зауытта кенді орасан зор пеште қорытып, шойын, ал шойыннан болат алады.

Шойын мен болаттан тұрмыстық бұйымдар, станок, көлік жасалады. Сен күн сайын үйіңде болаттан жасалған қасық, шаныщқы, пышақты пайдаланасың. Көшеде автобус, трамвай, жеңіл және жүк машиналары, егістікте трактор, комбайн, аспснда ұшақ, тікұшақ, теңізде қайық пен кеме көзіңе түседі. Осылардың бәрін жасауға шойын мен болат қажет.

Табиғатта темір, шойын мен болаттан басқа да металдар бар. Сен алюминийден, мыстын, күміс пен алтыннан жасалған заттарды жиі кездестіресің. Темір кенін өндіретін карьер.

І-топ.                Эксперт парағы.

1. Темір қандай метал?

2. Егер организмде темір аз болса қандай  жағдай туады?

3. Организмде темір аз болса, оны көтеру үшін нелерді жеу керек?

4. Темірді қайда өндіреді?

жұппен, топпен жұмыс жасау

беттерімен мәтін мазмұнын түсінеді,

бірлесе

жұмыс жасайды,

ойын ашық айтады

Алюминий – бойында алюминий бар кеннен алынады. Ол кеннің сыртқы түрі сазға ұқсайды. Бірақ ол суға жібімейді. Алюминий – күмістей жарқыраған жеңіл металл.

Ол болат пен мыстан бірнеше есе жеңіл. Оның бұл қасиетін тексеру оңай. Бір қолына болат қасық, екінші қолына алюминий қасық ал. Салмақтарындағы айырманы бірден сезесің. Осы қасиетіне байланысты алюминий ұшақ пен ғарыш кемелерін жасауға пайдаланылады. Алюминийден қасық, шанышқы, қәстрөл, шоколадты, шайды, балқытылған ірімшікті және басқа тағамдарды орайтын жылтыр қағаз- фольга жасалады. Алюминийден электр сымын жасайды.

Қазақстанда алюминийдің негізгі шикізаты боксит. Негізгі кен орындары Сарыарқаның солтүстік шығысында Ақмола және Торғай ойысында (Амангелді торабы). Бүлардағы боксит қоры онша коп емес. Сондықтан құрамында глиноземы бар басқа шикізат коздерін (нефелин рудасы, Екібастұз көмірінің қалдығы) пайдалану жолдары іздестірілуде. Қазақстан алюминий ондіру жөнінен Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы (ТМД) елдері арасында алдыңғы орындардың бірін алады.

1. Алюминий қандай металл?

2. Алюминий болат пен мысқа қарағанда қандай металл

3. Алюминий болаттан ауыр ма, әлде жеңіл ма?

4.Қасиетін еске ала отырып, алюминийден не жасайды деп ойлайсың?

        Мыс кенінің түсі қызғылт болады. Мыс электр тогын жақсы өткізеді. Сондықтан оны теледидар, радиоқабылдағыш, телефон, магнитофон, компьютер және басқа техника түрлерін жасағанда қолданады.

       Қазақстанда мыс рудасының аса бай қорлары бар. Мысты құмтастардың ең ірі кен орны Жезқазган. Жезқазған кен орны Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы бойынша бірінші, дүние жүзінде екінші орында. Қазақстан мыс өндіру жағынан дүние жүзінде жетінші орын алады. Өнімнің 92%-ы шет елге шығарылады.

Мысты кен орындарының ірілері Қоңырат, Бозшакөл. Бұлардағы мыс ашық әдіспен қазылып алынады, бірақ рудада металл мөлшері аз.

    Полиметалл кеніне қорғасын, мырыш, мыс қоспалары, алтын, күміс, тағы басқа металдар жатады. Қорғасын мен мырыштың ең бай кен орындары Кенді Алтайдағы Риддер, Зырян, т.б. жерлер. Мұндағы кендерде металл көп. Полиметалл кен орындары Жоңғар Алатауындағы Текелі жәнө Қаратаудағы Ащысай мен Мырғалымсайда бар. Соңғы жылдарда қорғасынның бай кен орындары Орталық Қазақстанда (Қызылеспе, Қаскаайғыр т. б.) барланды.

1. Мыс нені жақсы жүргізеді?

2. Мыс пен алтын қандай металл?

3. Мысты неге теледидар, радиоқабылдағыш, телефон, магнитофон, компьютер және басқа техника түрлерін жасағанда қолданады?

4. Қазақстан мыс өндіру жағынан дүние жүзінде нешінші орын алады?

Күміс пен алтын – бағалы металдар. Олардан зергерлік бұйымдар жасайды. Олар табиғатта қоспасыз таза күйінде кездеседі.

Қазақстанда 190 алтын кен орны бар. Алтын республиканың шығысындағы Алтайда, Қалба жотасы шеңберінде, солтүстік-батысындағы Жітіқара өңірінде өндіріледі. Орталық Қазақстанның солтүстік аймағындағы алтын шығатын кен орындары: кварцты желі, кайталама кварцит пен шашыранды алтын (Степняк, Ақсу, Майқайың) кездеседі. Қалба жотасында да кварцты желі және шашыранды алтын кен орындары шоғырланған. Шағын кварцты-желілі кен орындары Жоңғар және Іле Алатауларында да бар.

Сирек кездесетін металдар. Бүл топқа вольфрам, молибден, ванадий, висмут, сүрме т. б. жатады. Аталмыш кен орындары бойынша Орталық Қазақстан алдыңғы орында. Кейбір сирек кездесетін металдар (кадмий, индий, висмут, селен, сынап т.б.), сондай-ақ полиметалл кен орындары Жоңғар Алатауы мен Алтайда шоғырланған.

1.        Күміс пен алтын табиғатта қандай

күйінде кездеседі?

2. Қазақстанда қанша алтын кен орны бар?

3.     Сирек кездесетін металдар бойыншақай облыс алдыңғы орында?

4. Орталық Қазақстанның солтүстік аймағындағы алтын шығатын кен орындарын ата.

9

2.        Сұрақтармен танысады.

3.        Сұрақтарға жауап беріп көреді.

4.        Жұппен бөліседі.

5.        Топтың ішіне салады.

6.        Спикер жауаптарын қабылдайды.

7.        3 минуттан әр топта жұмыс істеп, өз табына қайтып оралады.

жұппен,

топпен жұмыс

10

11

Шығармашылық

қабілеттерін

дамыту.

Деңгейлік тапсырма-лар орындау

3 минут

өз

деңгейлеріне байланысты жұмыс орындайды, сыни

тұрғыдан ойланады

ІІ-топ – «Мен – алюминиймін» тақырыбы бойынша эссе жазады.

ІІІ-топ – «Мен – мыспын» тақырыбы бойынша эссе жазады.

IV-топ – «Мен – алтынмын» тақырыбы бойынша эссе жазады.

-Бүгінгі сабақта саған жаңалық болған не?
— Болашақ өмірде қолдануға пайдалы  білім     алдың ба?

— Келесі сабаққа қандай ұсынысың бар?

Уәделеріңде тұрдыңдар

Міне, керемет!

Іздедік, таптық

Ойландық, біліп алдық.

Бәрекелді, балалар!

Бәріңе жақсы баға бар

Азамат боп өсіңдер,

Ел байлығын бағалар.