Еріндік және езулік дауыстылар
Жамбыл облысы Қордай ауданы Қордай ауылы № 3 Абай Құнанбаев атындағы орта мектебі КММ
Болатбек Динара Болатбекқызы қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Сабақтың тақырыбы: Еріндік және езулік дауыстылар
Қазақ тілі пәні, 5-сынып
Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Болатбек Динара Болатбекқызы
Қордай ауданы Абай атындағы № 3 орта мектебі
(асты сызылған курсив сөздердің орнында оқушы дәптерінде бос орын қалдырылады, оқушылар осы бос орындарды толтыруға тиіс)
| Тапсырмаларға қойылатын талаптар(критерийлер) | І кезең. Мұғалім алғашқы 5-7 минуттаа) ұйымдастыру сәтін өткізеді; б) «Көпір» тапсырмалары тексеріледі | ||||||||||||||||||
| «Көпір» тапсырмалары өткен тақырыптар бойынша жаңа сабақты меңгертуге негіз болатын қайталау тапсырмалары | Сұрақтарға жауап беру. Бос орындарға қажетті сөздерді қою.1. Ашық және қысаң дауыстылар ненің қатысына қарай бөлінеді? Ж: жақтың қатысына қарай бөлінеді.
2. Ашық дауыстылар қалай айтылады? Ж: жақтың кең ашылуы арқылы айтылады. 3. Ашық және қысаң дауыстылар ненің қатысына қарай бөлінеді? Ж: жақтың қатысына қарай бөлінеді. 4. Тілдің қатысына қарай дауыстылар қалай бөлінеді? Ж: тілдің қатысына қарай дауыстылар жуан және жіңішке болып бөлінеді. 5. Сөздерге дыбыстық талдау жүргізу.
| ||||||||||||||||||
| ІІ кезең (топтық жұмыс): жаңа сабақты топтық жұмыс барысында оқушылардың өз бетімен меңгеруіне жағдай жасау: а) оқушылар төмендегі «Білу», «Түсіну», «Талдау», «Жинақтау» тәсілдеріне сәйкес тапсырмаларын өздері толтырады (10 минут); ә) жауаптарын мұғаліммен бірге талдайды (10 минут). Нәтижесі ауызша марапатталады. | |||||||||||||||||||
| 1-қадам: теория бойынша «Білу» үшін тақырып мазмұнынан кім? Не? Кімнің? Ненің? Кімге? Кімді? Кімде? Кімнен? Кіммен? Қандай? Қай? Қашан? Не істеді? Сияқты сұрақтарға жауап беретін толық ақпарат іріктелуі керек. | Бос орынға қажетті сөздерді қой.1. Еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды еріндік дауыстылар деп атаймыз. 2. Езудің кейін қарай тартылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстарды езулік дауыстылар деп атаймыз. 3. Еріндік дауыстылар:о,ө,у,ұ,ү 4. Езулік дауыстылар: а,ә,е,э,ы,і,и. | ||||||||||||||||||
| 2-қадам: теорияны «Түсіну» үшін неге? Неліктен? Себебі?не үшін? Сұрақтары дәлелді, түсіндір сөздерімен бірге оқушының жоғарыда берген жауаптарына қойылады (оларды тереңдету үшін) | Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.Төменде берілген дауысты дыбыстарды неліктен еріндік дауысты дыбыстар дейміз? о,ө,у,ұ,ү Ж: себебі бұл дыбыстарды айтқанда ерін дөңгеленіп алға қарай созылады. Төменде берілген дауысты дыбыстарды неліктен езулік дауысты дыбыстар дейміз? а,ә,е,э,ы,і,и. Ж: себебі бұл дыбыстарды айтқанда езу кейін қарай тартылады.
| ||||||||||||||||||
| 3-қадам:теорияны «Талдау» үшін1. Салыстыр. 2. Айырмашылығы неде? 3. Ұқсастығы неде? 4. Мысалдар келтір | Берілген дауысты дыбыстарды салыстыр, айырмашылығын тап.
| ||||||||||||||||||
| Айырмашылық белгілері: еріндік дауыстылар еріннің дөңгеленуі арқылыжасалса, езулік дауыстылар езудің кейін қарай тартылуы арқылы жасалады. Сөздің алдыңғы буынындағы еріндік дауыстылар кейінгі буындағы езулік дауыстылардың айтылуына әсер етеді, оны өзіне қарай бейімдеп еріндік дауыстыға айналдырады.Мысалы, құлын сөзі- құлұн болып, өнер сөзі өнөр болып айтылады. | |||||||||||||||||||
| 4-қадам: теорияны «Жинақтау» үшін қорытынды шығар, анықтама бер, мазмұнды жүйеле, кестені, тірек сызбаны, сөзжұмбақты толтыр немесе өзің құрастыр, тағы с.с. басқа түрдегі тапсырмалар оқушының жоғарыдағы «тақырыптың басты идеясына» жазған жауабына қойылады. | Еріндік және езулік дауыстылар туралы білгеніңді жинақта. | ||||||||||||||||||
| Оқулықпен жұмыс (5 минут): төмендегі «Қолдану» және оқушының тақырып мазмұнына «Баға беруі» тәсілдеріне сәйкес, яғни рефлексия жасауға, эссе жазуға арналған, практика жүзінде бекіту тапсырмалары орындалады. Нәтижесі ауызша марапатталады. | |||||||||||||||||||
| 5-қадам: практика жүзінде «Қолдану» (оқулықпен жұмыс жүргізу барысында тек қарапайым тапсырмалармен бекіту жүргізіледі. Дайын формулалар арқылы есептер шығару орындалады.) | Оқулықпен жұмыс. 247-жаттығу,108-бет. Төмендегі жұмбақ өлеңдерінің шешуі қай дауысты дыбыстар екенін табыңдар. Өздерің осы тәрізді жұмбақ өлең шығарып көріңдер.Құмайда бар, Биікте бар, Суда жоқ. Ойда жоқ. Тұманда бар, Киікте бар, Буда жоқ. Қойда жоқ. (ұ) (и)
| ||||||||||||||||||
| 6-қадам: практика жүзінде «Баға беру» (Сен қалай ойлайсың? Не істер едің? Деген тапсырмалар оқушыға жоғарыда алған білімін (теория бойынша) және біліктілігін (практикасы бойынша) өмірдегі жағдаяттарды шешуге бағытталып қойылады.) | Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.Сен қалай ойлайсың еріндік дауысты дыбысты езулік дауысты дыбыстан қалай ажыратуға болады? Ж: Еріндік дауысты дыбысты айтқанда ерін дөңгеленіп алға қарай созылады. | ||||||||||||||||||
| ІІІ кезең (кері байланыс-бағалау кезеңі): Жеке жұмыс. Жоғарыда меңгерген мазмұнды үш деңгейге іріктеп (әр деңгейдің білімділік, яғни құзіреттілік деңгейін анықтайтын тапсырмалар), оларды біртіндеп орындату арқылы ұпай жинату барысында оқушының құзіреттілік деңгейін анықтап, әділ бағалау жүзеге асырылады. Бұл тапсырмаларды оқушылар сабақтың соңына дейін қалған 15 минуттың 12 минутында орындайды +3 минут қорытынды жасалады. Қалған тапсырмаларды үйде аяқтап келеді. Қорытынды ұпай саны дәстүрлі бағаға айналдырылып, келесі сабақтың басында сынып журналына қойылады, мониторингке тіркеледі. | |||||||||||||||||||
| І деңгей (5 ұпай) | |||||||||||||||||||
| 1-қадам: теория бойынша «Білу» үшін тақырып мазмұнынан Кім? Не? Кімнің? Ненің? Кімге? Кімді? Кімде? Кімнен? Кіммен? Қандай? Қай? Қашан? Не істеді? сияқты сұрақтарға жауап беретін толық ақпарат іріктелуі керек. | Бос орынға қажетті сөздерді қой.Еріндік және езулік дауысты дыбыстардың ерекшелігі қандай? Ж: еріндік және езулік дауысты дыбыстардың ерекшелігі төмендегідей: 1. Еріндік дауыстыларды айтқанда ерін дөңгеленіп алға қарай созылады. 2. Езулік дауыстыларды айтқанда езу кейін қарай тартылады. | ||||||||||||||||||
| 2-қадам: практика жүзінде «Қолдану» (оқулықпен жұмыс) ІІ кезеңнің 5-қадамындағы қарапайым тапсырмалар үлгісіндегі тапсырмалар орындалады. | 247-жаттығу. Төмендегі жұмбақ өлеңдерінің шешуі қай дауысты дыбыстар екенін табыңдар. Өздерің осы тәрізді жұмбақ өлең шығарып көріңдер.Құмайда бар, Биікте бар, Суда жоқ. Ойда жоқ. Тұманда бар, Киікте бар, Буда жоқ. Қойда жоқ.
| ||||||||||||||||||
| 1-аралық нәтиже:Бірінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік (білім, біліктілік) деңгейінің сапалық өлшемі (бірінші аралық өлшемі):- «дұрыс», «толық» деген білім сапасының түрлерімен сипатталады. (Ю.К.Бабанский). Оқушының бұл алғашқы қадам нәтижесінің сандық өлшемі –бес ұпай= «сынақтан өтті» = «қанағаттанарлық» білім деңгейінің өлшемі = «3» журналға қойылады. (егер келесі деңгей тапсырмаларын меңгере алмаса) | |||||||||||||||||||
| ІІ деңгей (5 ұпай + 4 ұпай =9 ұпай ) | |||||||||||||||||||
| 3а-қадам: теорияны «Түсіну» үшін Неге? Неліктен? Себебі? Не үшін? сұрақтары дәлелді, түсіндір сөздерімен бірге оқушының жоғарыда берген жауаптарына қойылады (оларды тереңдету үшін) | Сұрақтарға жауап бер. Бос орынға қажетті сөздерді қой.Төменде берілген дауысты дыбыстарды неліктен еріндік дауысты дыбыстар дейміз? О,ө,у,ұ,ү Ж: себебі бұл дыбыстарды айтқанда ерін дөңгеленіп алға қарай созылады. Төменде берілген дауысты дыбыстарды неліктен езулік дауысты дыбыстар дейміз? А,ә,е,э,ы,і,и. Ж: себебі бұл дыбыстарды айтқанда езу кейін қарай тартылады.
| ||||||||||||||||||
| 3б-қадам: теорияны «Талдау» үшін.1. Салыстыр. 2. Айырмашылығы неде? 3. Ұқсастығы неде? 4. Тақырыптың басты идеясын жаз.
| Берілген сөздердің құрамындағы езулік дауысты дыбыстардың астын сызып, ерекшелігін аш.Өрік, жаңа, кітап, білім, жолдау, сызба. | ||||||||||||||||||
| 4-қадам: практика жүзінде «Қолдану». ІІ кезеңдегі қарапайым тапсырмаларының өзгертілген жағдайдағы нұсқалары орындалады. | Оқулықпен жұмыс.248-жаттығу. Мына өтірік өлеңдегі еріндік дауыстыларды бар сөздерді бір бөлек, езулік дауыстылары бар сөздерді бір бөлек, еріндік пен езулік дауыстылар аралас келген сөздерді өзінше бір бөлек топтап жазыңдар. Бота отырып шіреніп, Ләңгі тепті бір барыс, Борсық айдап кемені. Лашын киді сулықты. Бытпылдықтап бір елік, Лепіргенде жолбарыс, Бура мініп келеді. Лаң ашуға булықты. | ||||||||||||||||||
| 2-аралық нәтижеЕкінші деңгейде қалыптасқан құзіреттілік деңгейдің сапалық өлшемі (екінші аралық өлшемі):- оқушының бірінші деңгейдегі «дұрыстылық» пен «толықтылық» деп аталатын білім сапасының түрлеріне «тереңделік» пен «әрекеттілік» сияқты түрлері қосылады. Білім, біліктілік сапасының сандық өлшемі -алғашқы жинаған бес ұпайға+4 ұпай=9 ұпай= «4», яғни «жақсы» деген баға журналға қойылады. (егер оқушы келесі деңгейді меңгере алмаса) | |||||||||||||||||||
| ІІІ деңгей (9 ұпай + 3 ұпай =12 ұпай) | |||||||||||||||||||
| 5-қадам: теорияны «Жинақтау» үшін қорытынды шығар, анықтама бер, мазмұнды жүйеле, кестені, тірек сызбаны, сөзжұмбақты толтыр немесе өзің құрастыр, тағы с.с. басқа түрдегі тапсырмалар оқушының жоғарыдағы «тақырыптың басты идеясына» жазған жауабына қойылады. | Еріндік пен езулік дауыстылар туралы білгеніңді жинақта. 249-жаттығу,109-бет. Мәтіндегі дауысты дыбыстарды теріп алып, оларды мына үлгі кесте бойынша толтыр.
| ||||||||||||||||||
| 6-қадам: практика жүзінде «Баға беру» (Сен қалай ойлайсың?Не істер едің? деген тапсырмалар оқушыға жоғарыда алған білімін (теория бойынша) және біліктілігін (практикасы бойынша) өмірдегі жағдаяттарды шешуге бағытталып қойылады.) | Сұрақтарға жауап бер. Бос орындарға қажетті сөздерді қой.Сөйлеуде еріндік және езулік дауысты дыбыстарды қолданудағы қажеттілік неде деп ойлайсыңдар? Ж: Адам өміріндегі құбылыстарды тану мен оларды тіл арқылы білдіру. | ||||||||||||||||||
| 6а -қадам | Тестпен жұмыс жүргізу.(тест парақшалары таратылады)
| ||||||||||||||||||
| 3-нәтижеҮшінші деңгейдің нәтижесі (түбегейлі көзделген нәтиже): алғашқы екі деңгейде жинаған 9 ұпайға+ 3 ұпай =12 ұпай= «5» журналға қойылады. Оқушының білім сапасы білім стандарты көлемінде «дұрыс», «толық», «әрекеттілік» пен «тереңділікке» «жүйелілік» пен «саналылық» қосылып, барлығының жиынтығы «берік» білім болып саналады (Ю.К.Бабанский). | |||||||||||||||||||
| ІҮ деңгей (стандарттан тыс жоғары деңгей) | |||||||||||||||||||
| Шығармашылық, яғни олимпиадалық, ғылыми жоба дәрежесіндегі тапсырмалар | «Еріндік пен езулік дауыстылар» тақырыбында шағын ертегі құру. | ||||||||||||||||||