Дыбыс. Дыбыстың сипаттамалары.

Сабақ тақырыбы:  Дыбыс. Дыбыстың сипаттамалары.

Мақсаты:білімділік: а) дыбыс толқындары туралы түсінік беру

ә) дыбыстың сипаттамаларын, музыкалық дыбыстарды

қарапайым мысалдар арқылы түсіндіру.

тәрбиелік: ұлттық өнерге баулу, дыбыстың адам өміріндегі маңызын ашу.          Домбыраның құрылысымен танысу. Этнопедагогикалық тәрбие беру.

                     дамытушылық: пәнге деген ынтасымен қабілетін дамыту,

білімділік танымдарынөмірмен байланыстыра

отырып арттыру.

Сабақ әдісі: түсіндіру, баяндау, демонстрациялау.

Көрнекілік құралдар: слайдтар, домбыра,  камертон,

графопроектор.

Пән аралық байланыс: тарих, этнопедагогика, қазақ тілі

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру

1.1. оқушылардың құрал – жабдықтарын алғызу

1.2. зейінін сабаққа аудару

1.3. оқушыларды психологиялық дайындау

1.4. Оқушыларға өзіндік бағалауды түсіндіру

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

1. 25 – жаттығудың № 3
2. сұрақ-жауап арқылы алған білімдерін тексеру.

ІІІ. Өткенді еске түсіру.

1. IV. Жаңа сабақты меңгеру.
2. Жаңа сабақты бекіту.
3. Қорыту.

• Үйге тапсырма
• Бағалау

І І. 1. Берілгені             Талдау             Шешуі

υ=20м∕с                                м/с *0,5с = 1 м

T=0,5 c

λ = ?

ІІІ. Өткенді еске түсіру  физикалық диктант

Физикалық диктант, 5 минут

1. Тербелістердің серпімді ортаның бір бөлшегінен екінші бөлшегіне таралу процесі механикалық толқын деп аталады.
2. Бөлшектердің тербелісі толқынның бағытына перпендикуляр бағытта жүзеге асатын толқынды көлденең толқын деп атайды.
3. Бойлық толқын – бөлшектердің тербелісі толқынның таралуы бойында жүзеге асатын толқын
4. Толқын ұзындығы – периодқа тең уақыт аралығында толқын таралатын арақашықтық.
5. Толқын жылдамдығы – толқын ұзындығының бөлшектердің периодына қатынасы арқылы анықталатын физикалық шама.
6. Сейсмикалық толқын – жер сілкінісі кезіндегі тербелістердің таралуы.
7. Гравитациялық толқын – ауырлық және беттік керілу күштері әрекетінен туындайтын толқын.
8. .

ІІІ.  Жаңа білімді меңгеруге даярлық

Ертегі –аңыз.

Ертеде бір хан болыпты. Оның жалғыз қызы бар екен. Хан қызын өзі сияқты хан баласын атастырып қояды. Қыз бойжеткенде кедей жігітке ғашық болып, көңіл қосып жүреді екен. Мұны білген хан жігітті дарға астырады. Жігіт өлгенен кейін қыз мезгіліне жетпей бір ұл, бір қыз табады. Ел сөзінен сескенген хан жаман атқа қалмаудың амалын іздеп, қос бүлдіршіннің көзін жоюды астыртын мыстан кемпірге тапсырады. Сәбилерді көз-көрмес құлақ –естімес жерге апарып, биік ағаштың басына қызды шығысқа, ұлды батысқа қаратып іліп кетеді. Нәрестелердің көз   жасы тамған  ағаш бұтақтары суалып, қуара бастайды. Қос жүрек соғуын тоқтатқанда, бәйтерек те өсуін тоқтатады. Ел ішіндегі өсек-сөз, өтірік өкпеге шыдамаған қыз, егізін іздеп жолға шығады. Бармаған жері, баспаған тауы қалмайды. Қатты шаршап діңкесі қатқан қыз әбден қурап, қабығы түсіп шіруге айналған биік ағаштың түбіне қисая кетеді. Оны бір сүйкімді саз, сиқырлы әуен оятады. Құлақ түріп тыңдаса, “ән салып ” тұрған қасындағы биік ағаштан күмбірлеген үн естіледі. Қыз күндіз егізін іздеп, түнде осы ағаштың түбіне келіп, көңіл жұбатып, тынығып жүреді. Бір күні айналаға көз салмақ болып, басына шығам деп, ағашты құлатып алады. Ағаш жуан түбінен басына дейін қуыс екен. Жіңішке басының екі жағында бұтақтан-бұтаққа керіліп қалған ішектерді көреді. Бұл қыздың екі баласынан қалған жұрнақ еді. Батыс жағыгдағы ішек бостау, шығыс жағындағы ішек қаттылау тартылыпты. Шертіп көрсе, керемет үн шығады. Қыз байғұс бостау тартылған ішектің үні мұңды шығатындықтан ұлым-Мұңлық, тым зарлы шығатындықтан қызым-Зарлық деп ата-ана қойып, күндіз түні қасынан тастамай күй шығарып, ел кезіп, егізін іздеп кеткен екен.

 Домбыра құрылысы.

Домбыра 3 бөліктен тұрады. Бас бөлігі, мойыны, шанақ. Басында құлақтары, шайтан тиегі орналасады. Мойын бөлігінде пернелер, шанақта тиек, ойық, ілгек орналасады. Домбыра- әрбір құрылымдық элементтерінің қызметін жалпы физикалық күрделі заңдармен түсіндірілетін ұлттық акустикалық –аспап.

1. IV. Жаңа сабақ

Статистикалық тепе-теңдік.

А) Домбыра төрде ілулі тұрғанда немесе шертпей жай ғана қолымызға алғанда барлық бөліктері өзара тепе-теңдікте тұрады.

Егер домбыра ішегін қолымызбен шертсек белгілі бір үн естиміз.

1. Тепе-теңдікте тұрған ішекті шертіп тербеліс тудырдық.
2. Ішектің тербелісі ауа арқылы, біздің құлағымызға жетеді.
3. Біздің көзімізге көрінбегенімен домбыраның беттік тақтайы да күрделі тербеліске ұшырайды.

Дыбыс ауада таралып тербеліс тудырады.  Денелердің тербелісі дыбыс туындауының себепкері болып табылады.

Тербеліс жиілігі 16Гц – тен 20000 Гц –ке дейінгі механикалық толқындар адамда дыбыс әсерін туғызады. Сондықтан мұндай толқындар дыбыс толқындары немесе акустикалық толқындар деп аталады.

Жиілігі 20000 Гц тен жоғары толқындар – ультрадыбыстар

Жиілігі 16 Гц –тен төмен толқындар инфрадыбыстар деп аталады.

102 сурет. Мысал келтіру

Сонымен ауада тарайтын дыбыс толқындары бойлық толқындар болып табылады№ Дыбыс барлық ортада тарала алады. Қарапайым бақылаулар дыбыс әр түрлі ортада белгілі бір жылдамдықпен таралатынын көрсетеді.

1 кесте. Әр түрлі ортадағы дыбыс жылдамдығы. Найзағайдың суретті.

Жарықтың ауада таралу жылдамдығы 300000км/с

Дыбыстың ауада таралу жылдамдығы 330м/с

Музыкалық дыбыстар – камертондардың немесе басқа гармоникалық тербеліс жасайтын денелердің шығаратын дыбыстары.

Дыбысты сипаттайтын физикалық шамалар

Дыбыс қаттылығы      тонның биіктігі                   тембр

Дыбыс қатылығы дыбыс шығаратын дененің тербелістер амплитудасымен анықталады.

Тон биіктігі тербеліс жиілігімен анықталады.

Тембр – адамның дауысына немесе аспаптың үніне өзіндік бояу беретін дыбыстың сапасы.

Шу әр түрлі жиіліктігі дыбыстардың ретсіз қабаттасуы

1. V. Жаңа сабақ бойынша түсінігін тексеру.

5.1. Тест жұмысы, 5 минут

1. Жиілігі 16 Гц-тен төмен дыбыстар қалай аталады?

А) инфрадыбыстар      Б) акустикалық дыбыстар

С) ультрадыбыстар     Д) толқындық дыбыстар

2. Адамның есту мүшесі қабылдайтын дыбыс толқындарының жоғары жиілігі қандай?

А) 20 000Гц      Б) 200 000Гц    С) 200Гц   Д) 2Гц

3. Дыбыс қаттылығы немен анықталады?

А) осциллограф     Б) дыбыс зорайтқыш

С) камертон            Д) генератор

4. Дыбыс қаттылығы қандай шамаға тәуелді?

А) тонның биіктігіне           Б) тербеліс амплитудасына

С) тербеліс жиілігіне         Д) таралу жылдамдығына

5. Дыбыс қаттылығының бірлігі қандай?

А) метр                     Б) герц

С) метр/секунд         Д) децибел

6. Ауадағы дыбыстың таралу жылдамдығы

А) 330м/с                    Б) 50м/с

С) 1480м/с                  Д)5600м/с

7. Ұшақтың көтерілу кезіндегі дыбыс қаттылығы

А) 100дБ                     Б) 50-60дБ

С) 120дБ                    Д) 10дБ

5.2. Есептер шығару, 8 минут
26 – жаттығу № 2, 3

2. Жиілігі 510Гц дыбыс көзінен толқын ауада 340м/с жылдамдықпен таралады. Толқын ұзындығын табыңдар.
3. Бақылаушы найзағайдың жарқылын көрген мезеті мен күннің күркіреуін есту арасындағы уақыт 10с болғанын байқады. Найзағай бақылаушыдан қандай қашықтықта жарқылдаған? Ауадағы дыбыстың таралу жылдамдығы 343 м/с деп есептеңдер.

Есептер шығару.

1. Толқын ұзындығы 2м, бөлшектердің толқындағы тербеліс периоды 0,2с. Толқын қандай жылдамдықпен тарайды?
2. Бөлшектердің толқындағы тербеліс жиілігі 0,6Гц, толқынның таралу жылдамдығы 12м/с. Толқын ұзындығын табыңдар.

VI.Сабақты бекіту

Домбырамен күйсандықтан  бір нота орындату.

Сұрақ:  Осы аспаптардың шығаратын дыбыс жиіліктері бірдей ме?

Жауабы:  Бұл аспаптардың жиілігі де бірдей, бірақ тембірі әртүрлі болады.  Біз тембіріне қарай музыкалық аспапты немесе кімнің сөйлеп жатқанын анықтай аламыз. Дыбыс тембірі бойынша дыбыс көзі анықталады.

1. Үйге тапсырма беру.

• 31,32

26 – жаттығу № 4,5

Оқушыларды бағалау.

Бағалау.

35 – 29 – “5”

28 – 20 – “4”

19 – 15 – “3”

14 төмен болса – “2”