Фосфор және оның қосылыстары.

Сабақтың тақырыбы:   Фосфор және оның қосылыстары.

 Сабақтың мақсаты:
1) Білімділік: Оқушыларға фосфордың  алынуы,таралуы,қасиеттері және  қосылыстарымен,  фосфор қышқылының  ерекше қасиеттерімен,тұздарымен таныстыру  ,
Фосфордың аллотропиялық түр өзгерістері және фосфордың қосылыстары олардың маңызы жайлы мағлұмат беру.
2) Дамытушылық:  Оқушылардың фосфордың периодтық жүйедегі орнымен атом құрылысын өз бетімен өрнектеу білігін, есте сақтау, еске түсіру қабілеттерін  дамыту.Фосфордың қосылыстары туралы түсінік бере отырып, маңызды бейметалдардың қосылыстары жөніндегі білімдерін жетілдіру.
3) Тәрбиелілік: оқушыларды адамгершілікке, ұқыптылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу. Фосфордың ,қосылыстарының қасиеттерін,алыну әдістерін сипаттауда   химиялық  реакция теңдеуін жазып, теңестіре  білуге тәрбиелеу.

 Күтілетін нәтиже: 1.Фосфордың  периодтық жүйедегі орнына сипаттама  бере алады.

2.     Фосфордың алынуы  мен таралуы,қасиеттері туралы танысады.
3. Фосфордың қосылыстарының қасиеттері мен қолданылуы

жайында  біледі.

4.    Фосфордың   адам ағзасы үшін маңызын айта алады.
5.    Тақырыпқа сәйкес тапсырмалар орындап, есептер шығара  алады

Көрнекілігі:          Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесі, тірек     сызбалар,слайдтар,            электрондық   оқулық.

Техникалық құралдар: компьютер,мультимедиалық проектор.

Сабақтың типі:      жаңа білімді меңгеру сабағы

Сабақтың әдісі:    сұрақ-жауап, ізденіс, есеп шығару, тірек сызбамен жұмыс.

Пәнаралық байланыс: медицина, биология,   география,    математика,

Сабақтың барысы

1.Ұйымдастыру бөлімі.

Өткен тақырыпты қорытындылап,  жаңа  тақырыпқа  өту.

Үйге берілген жаттығуларды тексеру.

2.   Жаңа білімді меңгеру бөлімі:          

Фосфордың периодтық жүйедегі орнына  1 оқушы  сипаттама береді ,атом құрылысын 1 оқушы  тақтаға  өрнектейді — (электрондық оқулықтағы периодтық жүйені   пайдалану).

Табиғатта таралуы. Фосфордың табиғи қосылыстары фосфарит    Ca₃ (PO₄)₂  пен апатит Ca₃ (PO₄)₂ * CaF₂ . Қоректік заты мол тыңайтқыштарға қос суперфосфат  Ca ( H₂PO₄ )₂ , аммофостар ( NH₄H₂PO₄ )   (NH₄)₂HPO₄ ), т.б жатады. (Слайдтан табиғаттағы қосылыстарын,таралу аймақтарымен таныстыру № 4.)

Аллотропиялық  түр өзгерістері— ақ, қызыл, қара фосфордың физикалық қасиеттерімен  таныстыру Ауасыз ортада қыздырғанда ақ фосфор қызыл фосфорға айналады. Ал жоғары қысымда ақ фосфор қара фосфорға айналады. Ақ фосфор CS₂   мен бензолда ериді, ауада  от алады, қараңғыда жарқырайды. Молекуласының кеңістіктегі пішіні тетраэдр тәрізді.Ал қызыл фосфор( P₄ ) полимерлі құрылысты және органикалық еріткіштерде ерімейді. Қара фосфордың кеңітіктегі құрылысы қабаттасып орналасқан. Ол ауасыз ортада қыздырғанда ақ фосфорға айналады. Ақ фосфор өте улы зат, сондықтан оны судың астында сақтайды.  (слайд № 2-3-5) .

Алынуы:Ca₃(PO₄)₂ + 3SiO₂ +  5C = 3CaSiO₃ + 5CO↑ + 2P  (cлайд № 6 )

Химиялық қасиеттері: (фосфордың оттегінде жану реакциясын бейнекөріністен көрсету), (слайд № 7)

                  O₂                               P₂O₅

                            Ca                     Ca₃P₂                                                                                                                              

                   S                      P₂S₃

c                           Cl₂                     PCl₃    

                  H₂                              PH₃

Берілген сызба нұсқа бойынша химиялық реакция теңдеулерін тақтаға оқушы жазады.

Фосфордың қосылыстары:

а) Фосфин — PH₃

Фосфин қасиеттері жөнінен аммиактан өзгеше.Ол-өте улы,тұрақсыз,түссіз,сарымсақ иісті,күшті тотықсыздандырғыш зат.Фосфинді кальций фосфидін сумен әрекеттестіріп алуға болады:

Ca₃P_{2 +} 6H₂O = 3Ca(OH)_{2 +} 2PH₃

Фосфин ауада фосфор оксидін түзіп,өздігінен тұтанады:

2PH₃  + 4O₂ = P₂O₅ + 3H₂O

Фосфор (V) оксиді – өте ылғал тартқыш зат болғандықтан,реакция теңдеуін былай жазуға да болады:

PH₃ + 2O₂ = H₃PO₄

Фосфин суда аммиактан нашар ериді және ерітіндісі сілтілік қасиет көрсетпейді.Бірақ аммиак сияқты өте күшті қышқылдармен әрекеттесіп,тұз түзеді.Бұл кезде аммоний ионына ұқсас фосфоний ионы пайда болады:

PH₃ + HI = PH₄I

ә) Фосфор (V) оксиді. P₂O₅ – қышқылдық оксид,өте су тартқыш,ақ ұнтақ.Оның молекуласының нақты құрамы P₄O₁₀-ға сәйкес келеді.

Химиялық қасиеттері:

1.Суда ерігенде температураға байланысты әртүрлі фосфор қышқылдарын түзеді:

P₂O₅ + H₂O = 2HPO₃

P₂O₅ + 3H₂O = 2H₃PO₄

Ылғал тартқыш зат болғандықтан фосфор (V) оксиді газдар мен сұйықтарды құрғату мақсатында тиімді қолданылады.

2.Фосфор (V) оксиді қышқылдық оксид болғандықтан сілтілермен әрекеттеседі:

P₂O₅ + 6NaOH = 2Na₃PO₄ + 3H₂O

б) Фосфор қышқылы H₃PO₄ (слайд № 8-11) .Ақтүсті,кристалдық зат,суда өте жақсы ериді.Үш негізді,орташа қышқыл.Судағы ерітіндісінде 3 сатыда диссоциацияланады:

H₃PO₄ = H⁺ + H₂PO₄^—                               

H₂PO₄ = H⁺ + HPO₄^2-

HPO₄^2- = H⁺ + PO₄^3-

Фосфор қышқылын лабороторияда фосфорды 32%-тік азот қышқылымен тотықтырып алады:

3P + 5HNO₃ + 2H₂O = 3H₃PO₄ + 5NO

P₂O₅ + 3H₂O = 2H₃PO₄

Өндірісте ұнтақталған табиғи кальций фосфатын күкірт қышқылымен әрекеттестіріп алады:

Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄ = 2H₃PO₄ + 3CaSO₄

Фосфор қышқылының химиялық қасиеттері:

                                   Ca                       Ca₃ (PO₄)₂

                                 CaO                                        Ca₃ (PO₄)₂

                                 NaOH                   Na₃PO₄

                                Na₂S                                         Na₃PO₄

                                  AgNO₃                          Ag₃PO₄

                                     t                                             

                                                                H₂P₄O₇                                        2HPO₃

Қолданылуы( слайд № 12)

3. Бекіту: 1.Фосфордың периодтық жүйедегі орнына ,атом құрылысына қандай

сипаттама беруге болады?    ( Перфокарта бойынша)

2.Фосфордың  аллотропиялық  түр өзгерістерінің қандай

айырмашылықтары бар?

3.Фосфордың    қандай  химиялық қасиеттері бар?

4. Фосфордың қандай сутекті және оттекті қосылыстарымен  таныстық ?

5.Фосфор қышқылы  не себепті үш түрлі тұздар түзеді  және

олар  қалай аталады? Мысал келтіріңдер.

6. Фосфор қышқылының басқа қышқылдармен қандай ортақ қасиеттері бар?  .                    7. Фосфор қышқылының ерекше химиялық  қасиеттері қандай?
7. Кесте бойынша азот пен фосфорға салыстырмалы  сипаттама беріңдер.

Бекіту жаттығулары:    1 .  А деңгейі- № 3 жаттығу      §20                                                            

2. В деңгей — № 3 жаттығу
3. С деңгей — № 1,2 жаттығу
4. В деңгей — № 2 жаттығу       §21                                                             
5. Үйге тапсырма    —     §20,21         В деңгей —  №1, 2 жаттығу                                                    
6. Үй тапсырмасын тексеру бөлімі  — Оқушылар    жауабын тыңдап,оқушылар           қосымша сұрақтар қояды.

.6.  Бағалау-  Сабаққа  белсенді қатысқан оқушыларды бағалау.

7. Қорытындылау.