Ауаның температурасы. Ауадағы су буы. Тұман мен бұлт

1)      Оттегі мен азоттың тіршілік үшін қандай маңызы бар?

2)      Тропосферада  биіктік артқан сайын температура неліктен төмендейді?

1) Адам мен жануарлар оттегімен тыныс алады. Оттегі жануды қолдайды. Азот – кез-келген ағзаның тіршілігі үшін қажетті зат.

2) Өйткені атмосфераның бұл қабатындағы ауа оған түскен күн сәулелерінен тікелей жылынбайды, алдымен Жер беті жылынып, кейін ол ауаға тарайды.

Кейін бүгінгі сабақтың тақырыбын анықтап, келесі жоспар бойынша жаңа тақырыпты меңгере бастайды:

1. Ауаның жер бетінен жылынуы. Ауа температурасының тәуліктік өзгерісі.

2. Тәуліктік және айлық орташа температуралар.

3. Ауа температурасының жылдық өзгерісі. Көп жылдық орташа температура.

4. Ауаның температурасын өлшеу.

5. Ауаға су буы қайдан таралады.

6. Ауадағы су буының температурамен байланыстылығы.

7. Абсолют  және салыстырма ылғалдылық. Су буының конденсациясы. Ауаның ылғалдылығын өлшеу.

8. Тұман қалай пайда болады?

9. Бұлт және оның түрлері

— Оқулықты, карта,суретті пайдалана отырып, тақырыпты меңгеру.

— Оқулықтағы суреттерге қарап температураны өлшейтін аспаптрдың құрылысын сипаттайды.

Кейін мұғалімнің бағыттауы бойынша тақырыпты меңгеруге кіріседі:

1. Оқушылар келесілерді анықтап жазып алады: Әрбір 100 м биікке көтерілген сайын температура 0,6°С төмендейді. Тәулік ішіндегі ең төмен температура күн шығар алдындағы уақыт. Ауаның тәулік ішіндегі ең жоғары температурасы түстен 2-3 сағат кейін байқалады. Тәулік ішіндегі ең жоғарғы және ең тқменгі температуралардың айырмасын Т.Т.А дейді.

Мыналарды түсініп, еске сақтайды: Темепетаруаның тәулік ішінде өзгеруі Жердің өз білігінен айналуына, соған сәйкес күн сәулесінің түсу мөлшерінің өзгеруіне байланысты болады. Тәулік ішіндегі ауа температурасының ауытқуы қысқа қарағанда жазда үлкен. Неғұрлым төмен ендіктерден жоғарғы ендіктерге барған сайын температураның тәуліктік амплитудасының мөлшері азая береді.

2. Мыналарды анықтап жазып алады: тәуліктік орташа температураны табу үшін өлшеулердің нәтижелерін қосып, бақылау  санына бөледі. Мысал: сағат 1-де +5°С, 7-де -2°С, 13-те +10°С, 19-да +9°С. Тәуліктік жиынтығы  5°С-2°С+10°С +9°С=22°С. Тәулік бойынша орташа температура +22°С:30=+7°С

Мынаны түсініп еске сақтайды: тәуліктік орташа температурадан айлық орташа температура шығарылады.

3. Мыналарды анықтап еске сақтайды: температураның жыл ішіндегі өзгерісі Жердің Күнді айналу жолындағы орнына байланысты.

Мыналарды анықтап жазып алады: Ең жылы ай мен ең суық айдың орташа температураларының айырмасы ауа температурасының орташа жылдық амплитудасы деп аталады. Әр айдың көп жылдық орташа температураларының негізінде жылдық орташа температуралар есептеп шығарылады.

4. Келесілерді анықтап жазып алады: Ауаның температурасы термометрмен өлшенеді.

5. Мынаны еске сақтап қалады: Егер ауаға сол температурада ұстап тұра алатын су буы жинақталса, оны су буымен қаныққан ауа деп атайды.

Мынаны еске сақтайды: кез-келген ауада белглі бір мөлшерде бу күйіндегі су бар. Табиғатта су буы тынымсыз айналыста жүреді. Атмосфераның жоғарғы қаьаттарында бу салқындаған кезде бұлтқа айналады. Одан жауын-шашын түрінде жер бтіне қайтып оралады.

6. Мыналарды анықтап жазып алады: Ауадағы су буының мөлшері буланатын беттің жағдайына және температураға байланысты. Сонымен бірге неғұрлым температура жоғарылаған сайын ауадағы су буының мөлшері арта береді.

7. Мыналарды анықтап жазып алады: Абсолют ылғалдылық – 1 м³ ауадағы су буының нақты мөлшері, ол граммен есептеледі (г/м³). Салыстырма ылғалдылық –   1 м³ ауадағы су буының нақты мөлшерінің сол температурадағы ауаны қанықтыратын су буы мөлшеріне қатынасы (%). Белгілі бір жағдайда су буларының сұйық күйге (су тамшыларына) айналуын конденсация д.а. (латынша конденсацум – қоюлану). Ауаның салыстырма ылғалдығы шаш гигрометрі д.а-тын құралмен өлшенеді (грекше гигрос – ылғал, метр — өлшеу)

Мыналарды еске сақтайды: ауа су буымен қаныққанда салыстырма ылғалдылық 100%-ға жетеді. 0°С-тан төмен температурада су булары қатты күйге ауысады, яғни мұз түйіршіктеріне айналады.

9. Мыналарды анықтап жазып алады: Бұлт – жер бетінен біраз биікте, атмосферада жинақталғанұсақ су тамшылары мен мұз түйіршіктерінің шоғыры. Будақ бұлт үйіліп жатқан жұнге немесе мақтаға ұқсайды. Олар әдетте 800-1000 м биіктікте түзіледі де, жоғары қарай 2 км биіктікке дейін таралады, ал қалыңдағанда 3-4 км-ге дейін көтеріледі. Қабат бұлт тұманға ұқсас бірсідірғы сұрғылт қабат құрайды. Ол 2 км биіктікке дейін түзіледі. Шарбы бұлт өте биікте (6 км және одан да жоғ,ары) түзіледі, ол майда мұз кристалдарынан тұрады.  Өте биікте қабат-шарбы бұлт түзіледі. Күннің немесе айдың төңірегіндегі жарық шеңберді Күннің немесе Айдың қоралануы деп атайды. Аспанды бұлттың торлау дәрежесін бұлттылық деп атайды. Ол  0-10 бал аралығында белгіленеді.

Мыналарды еске сақтайды: 0-аспан шайдай ашық, 5 – бұлт аспанның жартысын басқан, 10 – бұлт аспанды түгел торлап алған.

2)      Айлық орташа температураға мысал келтір.

3)      Петропавл қаласында қаңтар айының орташа температурасы -19°С, шілде айының орташа температурасы +19°С. Орташа жылдық амплитуданы тап.

4)      Абсолют және салыстырма ылғалдылық дегеніміз не?

2) мысалы, қаңтар айындағы орташа тәуліктік температуралар жиынтығы -636°С болды, айлық орташа температура -636°С:30=-21,2;

3) Петропавл қаласының орташа жылдық амплитудасы 0°С

4) Абсолют ылғалдылық – 1 м³ ауадағы су буының нақты мөлшері, ол граммен есептеледі (г/м³). Салыстырма ылғалдылық –   1 м³ ауадағы су буының нақты мөлшерінің сол температурадағы ауаны қанықтыратын су буы мөлшеріне қатынасы (%)